بازگشت به صفحه نخست

رمضان و سلامت

رمضان در كنار پزشک

دکتر فرنوش صفوي‌فر

چگونه بيماران مختلف مي‌توانند روزه بگيرند؟

ماه رمضان، فرصتي است که همه دوست دارند در برکت‌ و رحمت‌ گسترده‌اش شريک باشند.

در اين ميان، بيماران، سالمندان و کساني که وضعيت‌هاي خاص فيزيولوژيکي مانند بارداري و شيردهي را از سر مي‌گذرانند، معمولا با يک سوال عمده مواجه‌اند: آيا مي‌توانند روزه بگيرند يا نه؛ و اين که اگر روزه بگيرند، آيا با مشکل روبه‌رو نخواهند بود؟

اگرچه نمي‌توان براي همه بيماران مزمن، يک حکم کلي صادر کرد و هر بيمار، شرايط خاص خود را دارد و فقط و فقط پزشک معالجش مي‌تواند درباره اين که مي‌تواند روزه بگيرد يا نه، نظر قطعي بدهد؛ با اين حال نکاتي در مورد هر بيماري وجود دارد که مي‌تواند به تصميم‌گيري درست بيمار و پزشکان کمک کند.

مرور اين نکات، شايد چند فايده مهم داشته باشد؛ اول اين که در هر شرايطي، روزه گرفتن به صلاح فرد نيست و حتي از لحاظ شرعي هم توصيه نمي‌شود. دوم اين که مي‌توان با ايجاد برخي تنظيم‌ها در برنامه غذايي و دارويي و آگاهي از علائم هشدار، در بسياري از بيماري‌ها به راحتي روزه‌داري کرد، بدون اينكه هيچ مشکل جدي‌اي به وجود آيد.

در اين نوشتار، براي رعايت اختصار، تنها به چند بيماري مزمن که شيوع بيشتري دارد، اشاره مي‌شود.

 بيماران ديابتي

بيمار ديابتي كه بدون انجام مشاوره با پزشك، روزه‌داري مي‌كند، در معرض خطر جدي افزايش درازمدت قند خون قرار دارد كه اين امر علاوه بر عوارض جسمي، عوارض جانبي ديگري از جمله افزايش هزينه و حتي غير ممكن شدن درمان را در پي دارد.

حفظ مقدار قند خون در محدوده طبيعي، بين 60 تا 140 ميلي گرم درصد، هدف اصلي در درمان ديابت است؛ از طرف ديگر نوع تغذيه، و بالطبع روزه‌داري، مي‌تواند روي اين شاخص مهم سلامت بيمار تاثير جدي بگذارد.

کارشناسان اعتقاد دارند افرادي كه قادر به كنترل قند خون خود در حد طبيعي هستند، با داروهاي خوراكي يعني قرص، با رعايت شرايط خاص و اندازه‌گيري به‌موقع قند خون‌شان، مي‌توانند با سلامت و اطمينان کافي در اين فريضه الهي شرکت کنند. بنابراين، شايد بتوان گفت اولين قدم براي فرد ديابتي که مي‌خواهد در فريضه روزه هم‌گام سايرين باشد، اين است که تجهيزات لازم براي اندازه‌گيري قند خون، يا حداقل ادرار را، در منزل داشته باشد.

بدون پايش مداوم قند خون، يا تخمين آن از طريق آزمايش ادرار، نمي‌توان از ايمن بودن روزه‌داري اطمينان کافي داشت.

به گفته متخصصان، ميزان قند خون بيماران ديابتي روزه‌دار بايد قبل از سحر، حداكثر 120 ميلي گرم درصد، دو ساعت بعد از سحر، حداكثر 160 ميلي گرم درصد، بين ساعت 1 تا 3 بعدازظهر، حداقل 70 ميلي گرم درصد، قبل از افطار، حداكثر 120 ميلي گرم درصد و دو ساعت بعد از افطار، ‌حداكثر 160 ميلي گرم درصد باشد.

 پزشکان توصيه مي‌کنند بيماران روزه‌دار در هنگام افطار، قبل از خوردن هر غذايي، قرص خود را ميل كنند و پس از گذشت مدتي، غذا خوردن را آغاز كنند.

اما قضيه در مورد بيماران تحت درمان با انسولين فرق مي‌کند. استفاده از اين دارو با احتمال بالاي افت قند خون همراه است و بنابراين، لازم است اين بيماران در فواصل نزديک به‌هم غذا ميل كنند، به همين دليل، روزه‌داري به هيچ عنوان به آنها توصيه نمي‌شود.

 ضمن اينکه بيماران انسوليني، معمولا نمي‌توانند نوبت تزريق خود را، مگر در موارد خاص و زير نظر مستقيم پزشك معالج، حذف يا جابه‌جا كنند. به همين دليل توصيه تمام پزشکان و متخصصان به اين بيماران اين است که روزه نگيرند.

چربي و اوره بالا

گاهي اين سؤال وجود دارد كه مي‌توان با وجود فشارخون، چربي‌خون يا اوره بالا در ماه مبارك رمضان روزه گرفت يا خير؟ کارشناسان تغذيه و متابوليسم در اين باره پاسخ مي‌دهند در صورتي كه بيمار بتواند بدون هيچ نوع عارضه‌اي داروهايش را در 2 وعده سحري و افطار ميل کند، محدوديتي در اين باره وجود ندارد، اما در كل بهتر است قبل از آن با پزشك معالج خود مشورت کند.

دكتر مظهري، کارشناس تغذيه و عضو هيات علمي، در اين باره چنين توضيح مي‌دهد: «مطالعات نشان مي‌دهند كه در طول روزه‌داري سطح كلسترول بد و تري گليسريد كاهش چشمگيري پيدا مي‌کند. ميزان كلسترول خوب بالا مي‌رود و تا حدودي فشارخون بالا تعديل مي‌شود. به همين دليل اگر افراد در دوران روزه‌داري نيز پرهيزهاي غذايي خود را رعايت كنند، مي‌توانند حتي به كنترل بيماري خود، تا حد زيادي، كمك کنند.»

البته بيماراني که اوره بالايي دارند، از اين امر مستثني هستند، چرا که امساك از غذا سطح اوره را در خون بالا مي‌برد. بنابراين به هيچ عنوان روزه‌داري و تحمل گرسنگي براي اين بيماران توصيه نمي‌شود.

بيماري‌هاي قلبي

مطالعات نشان داده‌اند روزه‌داري مي‌تواند با کم کردن عوامل خطر، به پيشگيري از بيماري‌هاي قلبي کمک کند. دكتر مظهري درباره اثر روزه مي‌گويد: «در طول ماه مبارك رمضان، سطح هموسيستئين خون به مقدار قابل ملاحظه‌اي كاهش مي‌يابد و اين اثر در كنار كاهش ميزان چربي‌هاي خون و حتي تعديل وزن بدن در اين ماه، مي‌تواند باعث کنترل بيماري‌هاي قلبي- عروقي شود.»

اما درباره افرادي که کارشان از اين مرحله گذشته و به اين بيماري‌ها مبتلا شده‌اند، چون بايد داروهاي خود را رأس ساعت مشخصي مصرف کنند، اغلب اجازه روزه گرفتن به آنها داده نمي‌شود. افت سطح داروهاي قلبي، باعث عوارض جبران‌ناپذيري نظير بزرگ شدن قلب و حتي سكته و حملات قلبي مي‌شود. ضمن اين که به دليل حساسيت اين بيماران به انواع استرس‌ها، حتي احساس گرسنگي برايشان مناسب نيست.

 بيماري‌هاي کليه‌

در مورد بيماري‌هاي مزمن و شديد کليوي، چند مورد هست که بنا به نظر اکثريت قاطع پزشکان، منع قطعي براي روزه‌داري به وجود مي‌آورد، چرا که در اين حالت‌ها، امكان تطابق مناسب با تغييرات آب و املاح وجود ندارد. به گفته متخصصان بيماري‌هاي کليه، در صورت نارسايي متوسط و شديد كليه، وقتي کليه از کار افتاده و بيمار بايد تحت درمان با دياليز قرار گيرد، دفع شديد پروتئين از ادرار (که در هموگلوبينموپاتي‌ها ديده مي‌شود و خطر لخته شدن خون بالا مي‌رود) و همچنين در صورت دفع مکرر سنگ‌هاي كليوي، روزه گرفتن از لحاظ پزشکي ضرر جدي دارد و منع شده است.

 به گفته متخصصان، افرادي كه تشكيل سنگ‌هاي ادراري در آنها‌ ‌فعال بوده و بيش از 2سنگ ادراري ظرف مدت 6 ماه داشته‌اند يا هم اكنون‌ ‌داراي سنگ ادراري هستند، بهتر است در مورد روزه گرفتن احتياط کنند.

 با اين حال، دکتر احمد تارا، فوق تخصص بيماري‌هاي کليه، درباره رابطه ننوشيدن آب در ماه مبارک رمضان و بيشتر شدن احتمال تشکيل سنگ در افراد مستعد، اين طور توضيح مي‌دهد: «هرچند كه طبق گزارش‌هاي علمي نوشيدن فراوان آب به مدت 5 سال، آمار ايجاد سنگ مجدد كليه را در افرادي که سابقه آن را داشته‌اند، كاهش مي‌دهد، اما اين نكته به اين معني نيست كه اگر افراد با روزه‌داري، از نوشيدن آب چند ساعت در روز محروم شوند، مشكل خاصي براي آنها ايجاد مي‌شود.»

به عبارت ديگر، مدت زمان روزه‌داري آنقدر نيست که بتواند کم‌آبي جدي ايجاد کند و به همين علت نخوردن آب در هنگام روزه‌داري، احتمال ايجاد سنگ كليه را افزايش نمي‌دهد.

 دكتر تارا در مورد بيماران پيوندي اشاره مي‌کند: «مطالعات جديد نشان مي‌دهد در صورتي كه عملكرد كليه پيوندي خوب باشد، روزه ضرري براي كليه پيوندي پس از سال اول پيوند كليه ندارد.»

بيماري‌هاي چشم

يکي از سؤالاتي که برخي افراد با شماره عينک بالا دارند، اين است که آيا روزه‌داري مي‌تواند عيوب انکساري چشم (نزديك بيني و دور بيني) را تشديد کند و شماره عينکشان را بالا ببرد؟ چشم‌پزشکان اين موضوع را در شماره‌هاي پايين چشم رد مي‌کنند، اما به گفته دكتر علي عبداللهي، جراح و فوق تخصص شبكيه چشم، تغذيه سرعصب بينايي در افراد مبتلا به نزديك‌بيني شديد با نمره عينك بالاتر از 18،‌ در اثر روزه‌داري مختل مي‌شود و به همين دليل، متخصصان چشم به اين افراد توصيه مي‌كنند روزه نگيرند.

بيماران مبتلا به آب سياه با فشار طبيعي، دسته ديگري از بيماران چشمي هستند كه روزه‌داري براي آنان ممنوع است.

بيماري‌هاي گوارشي

بسياري از افراد به دليل اندکي ناراحتي گوارشي، از روزه‌گرفتن اجتناب مي‌كنند، در حالي كه با رعايت چند نكته تغذيه‌اي مي‌توان اين عوارض را به حداقل خود رساند. دکتر مظهري به اين افراد توصيه مي‌کند مصرف مواد غذايي سرخ كرده، پر از ادويه، روغن و شكر بالا را کنار بگذارند.

به گفته اين متخصص تغذيه، از آنجا كه در هنگام روزه‌داري، اسيديته معده بالا مي‌رود، مصرف اين‌گونه مواد مي‌تواند احساس سنگيني در معده، ترش كردن و ديگر مشكلات گوارشي را به همراه داشته باشد. در عوض موادغذايي حاوي فيبر نظير ميوه ‌‌و ‌‌سبزيجات مي‌توانند از توليد بيش از اندازه اسيد در معده جلوگيري کنند.

دكتر ناصر ابراهيمي درياني، فوق تخصص گوارش و عضو هيأت علمي دانشگاه علوم پزشكي تهران هم در مورد كساني كه زخم معده و اثني عشر دارند، چنين مي‌گويد: «به هيچ عنوان ثابت نشده گرسنگي باعث ايجاد زخم پپتيك شود؛ گرچه در بيماراني که زخم فعال دارند يا پيش از اين دچار عوارض اين زخم‌ها،‌ مانند تنگي و خونريزي از معده و دستگاه گوارش شده‌اند، روزه گرفتن مخاطره‌آميز خواهد بود و نبايد روزه بگيرند.» دکتر درياني به افرادي كه سابقه زخم اثني عشري دارند که زخم آنها به خوبي ترميم شده، توصيه مي‌كند در سحر يا افطار يك عدد امپرازول يا يك عدد رانيتيدين مصرف كنند و روزه خود را بگيرند.

اين عضو هيأت علمي در مورد سوء هاضمه كه با عوارضي چون ترش كردن، سوزش پشت جناغ همراه است و همچنين رفلاكس (بازگشت اسيد معده به مري) راه‌هايي را پيشنهاد مي‌کند که با رعايت آنها به‌راحتي مي‌توان روزه داشت: «اين افراد بايد افطار و سحر كم ميل كنند و بلافاصله بعد از افطار به حالت درازكش درنيايند. ضمن اينکه بعد از افطار سيگار نكشند. همچنين افرادي که دچار اين مشکلات هستند، بايد از خوردن غذاهاي پرچرب و ادويه دار، سس (به خصوص سس گوجه و آب گوجه)، مركبات، شكلات، ترشي ها، قهوه و ... پرهيز كنند.»

مطالعات نشان داده براي كساني كه دچار كوليت و يبوست شديد هستند، بيماري‌اي که با عوارضي چون درد شكمي، احساس دفع (مدفوع شل يا سخت و تكه تكه) و تغيير در دفعات و قوام اجابت مزاج، نفخ زياد و گاه احساس پري همراه است، گرفتن روزه زيان‌آور است.

افرادي كه ناقل هپاتيت b هستند نيز دسته ديگري از بيماران‌ هستند که بايد در مورد بي‌خطر بودن روزه توجه لازم را به خرج دهند. دکتر درياني، درباره اين دسته از بيماران هم مي‌گويد: «در صورتي که آنزيم‌هاي کبدي اين بيماران بالا نباشد، به عبارتي بافت کبد آنها دچار مشکل نشده باشد، گرفتن روزه منعي ندارد.

اما كساني كه هپاتيت مزمن دارند که به سيروز کبدي منجر شده، نبايد روزه بگيرند؛ زيرا كبد قادر به ساخت گلوكز از گليكوژن نيست و گرسنگي در اين افراد باعث مي شود قند خونشان به شدت پايين بيايد.»

بيماري‌هاي رواني

دكتر مصطفي نجفي، فوق تخصص روان پزشكي كودك و‌ ‌نوجوان، در مورد اين که آيا بيماران اعصاب و روان هم مي‌توانند روزه بگيرند، بسيار خوش‌بين است: «روزه‌داري در بيماران مبتلا به اختلالات رواني خفيف علاوه بر جنبه هاي‌ ‌مذهبي، به عنوان يك شيوه روان درماني و تغيير رفتار‌ ‌محسوب شده و سلامت رواني آنها را تقويت مي‌كند.»

با اين حال، رعايت احتياط از توصيه‌هاي موکد ايشان براي اين بيماران است: «اين بيماران بايد علاوه بر تغذيه مناسب، برنامه‌‌ريزي خاصي براي مصرف داروهاي خود در افطار و سحر نيز داشته‌ ‌باشند‌،‌ چرا که اگر در مرحله بهبود باشند، اما تغذيه‌ ‌مناسب نداشته باشند، از نظر مكانيسم‌هاي تطابق رواني ضعيف‌تر ‌عمل كرده و به خوبي نمي‌توانند با شرايط خاص اين ماه و تغييرات به وجود آمده در برنامه روزانه‌شان، كنار بيايند. در نتيجه ممکن است با عود يا‌ ‌تشديد علائم بيماري مواجه شوند. به همين دليل توصيه مي‌‌‌شود اين قبيل بيماران از روزه‌داري مستمر يك ماهه خودداري‌ ‌كنند‌.‌‌»

به گفته دکتر نجفي، روزه‌داري براي بيماران‌ ‌مبتلا به اختلالات رواني حاد، مضر است و بنابراين از لحاظ شرعي نيز‌ ‌منع دارد.

بيماري‌هاي مغز و اعصاب

در برخي بيماري‌ها، مي‌توان با استفاده از داروهايي که اثر طولاني‌مدت‌تري دارند و نيز استفاده از يک يا 2 دوز دارو، به جاي مصرف 3 دوز منقسم، بيماري را کنترل کرد و در عين حال روزه هم داشت. برخي بيماري‌هاي مغز و اعصاب از اين جمله‌اند.

دكتر كتايون علي‌خاني، متخصص مغز و اعصاب اما اين گونه هشدار مي‌دهد که در برخي از اين بيماران، مانند افراد مبتلا به صرع، مصرف سر وقت و به موقع داروهاي ضدتشنج در طول شبانه‌روز الزامي است و مصرف داروهاي آهسته‌رهش پاسخگو نيست.

به همين علت روزه گرفتن براي اين بيماران توصيه نمي‌شود؛ به خصوص اينکه تغييرات قند خون،‌ املاح و الكتروليت‌ها در بدن، بر آستانه تشنج بيمار تاثيرگذار است. به گفته متخصصان مغز و اعصاب، 99 درصد بيماران مبتلا به صرع به همين دلايل، قادر به روزه‌داري نيستند.

اما در بيماران مبتلا به ام-اس كه مشكل خاصي ندارند، چون گرفتاري آنان عمدتا در سيستم اعصاب مركزي است، هيچ منعي براي روزه‌داري وجود ندارد؛ با اين حال، بهتر است قبل از روزه‌داري با پزشك معالج خود در اين باره مشورت کنند.

گرسنگي طولاني مدت، ممکن است در برخي بيماران مبتلا به سردردهاي ميگرني، سبب عود حملات آنها شود. بنابراين بيماران ميگرني با علايم شديد و يا ميگرن‌هاي پيچيده با علايم مغز و اعصاب نمي‌توانند روزه‌ بگيرند. ولي بيماران تحت درمان، مي‌توانند بدون نگراني در ايام ماه مبارك رمضان روزه بگيرند.

بازگشت به صفحه نخست